Στόχοι της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας

Μερικοί από τους στόχους της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας είναι οι εξής:

• Αυξημένη ικανότητα για αγάπη και εργασία 

• Αυξημένη ενόραση

• Αλλαγή του χαρακτήρα / της προσωπικότητας

• Αποδοχή εκείνων που δεν μπορούν να αλλάξουν 

• Βελτιωμένη ικανότητα προσαρμογής

• Αυξημένη αίσθηση προσωπικού νοήματος και σκοπού στη ζωή 

• Αυτονομία από τον θεραπευτή 

Αυτή η λίστα ενώ δεν εξαντλεί κάθε στόχο που μπορεί να υπάρξει, είναι μια καλή αφετηρία.

Ας εστιάσουμε σε κάθε στόχο ξεχωριστά.

Αυξημένη ικανότητα για αγάπη και εργασία 

Αγάπη / σχέσεις 

Για τον Φρόυντ η έννοια της ρομαντικής αγάπης περιείχε μια αλληλεξάρτηση βασισμένη στην πραγματικότητα, όπου τα σεξουαλικά και ρομαντικά συναισθήματα είχανε απαρτιωθεί.  Η αμφιθυμία είχε επίσης κατακτηθεί. Αυτό σημαίνει πως έντονα συναισθήματα αγάπης για το άλλο πρόσωπο ενίοτε συνοδεύονται επίσης από έντονα συναισθήματα μίσους. Και αυτό είναι εντάξει. Και οι δυο οικογένειες συναισθημάτων χρειάζεται να αναγνωριστούν προκειμένου η αγάπη να ανθίσει.

Επίσης, υγιείς και ικανοποιητικές μη ρομαντικές σχέσεις είναι δείγμα καλής ψυχικής υγείας. Πολλοί άνθρωποι υποφέρουν από βαθιά μοναξιά, από καταστροφικά μοτίβα σχετίζεσθαι και από δυσκολίες σύνδεσης με τους άλλους. Συνεπώς, η δημιουργία υγιών και μη εκμεταλλευτικών σχέσεων θα μπορούσε να αποτελεί έναν πολύ καλό θεραπευτικό στόχο.     

Εργασία 

Η ικανότητα για εργασία, όπως και για αγάπη, είναι κομμάτι της ταυτότητας μας και της ανθρωπιάς μας (και συχνά συμπορεύεται με τους στόχους περί προσωπικού νοήματος).  Για τον Φρόυντ πάλι, η εργασία (ακόμη και η εθελοντική) επιτρέπει την πιθανότητα επιτευγμάτων, ανέλιξης, δίνει μια αίσθηση προσωπικού σκοπού καθώς και παρέχει στο άτομο μια σταθερή ρουτίνα.

Η ικανότητα για εργασία επιτρέπει στο άτομο να είναι αυτόνομο και να κάνει τις δικές του επιλογές χωρίς να χρειάζεται να ανησυχεί για περιορισμούς που επιβάλλονται από τρίτους, και ταυτόχρονα προϋποθέτει την δυνατότητα ανοχής στη μη εργασία, συμμετοχής σε άλλους τομείς της ζωής.            

Αυξημένη ενόραση

Η έννοια της ενόρασης είναι σχετικά ασαφής και θολή. Είναι άραγε αυτό που έλεγε ο Φρόυντ, η διαδικασία όπου το ασυνείδητο γίνεται συνειδητό μέσα από την σύνδεση παλαιών εμπειριών και παρόντων μοτίβων συμπεριφοράς; Ή είναι η φυσική συνέπεια της επεξεργασίας των ψυχικών περιεχομένων μέσα από τη σχέση με το θεραπευτή; Ή μήπως όλα αυτά;

Ο Karl Menninger περιέγραψε αρκετά ποιητικά την ενόραση γράφοντας  

"For what is it that we . . . want of the patient? We want him to see himself. We want him to see that as a result of his being a human being who came into contact (long ago) with other human beings who were not perfect, and as a result of misunderstanding certain things and being misunderstood by certain people, he experienced pain and fright from which he tried to protect himself by devices which he still continues to use not from the present necessity, but from a kind of habit. We want him to see that he persists in the same unprofitable formulae of adaptation. We want him to see that he expects the wrong things from the right people and the right things from the wrong people. And, finally, we want him to see that he doesn’t want to see it, that he wants to get well—in a way—but is afraid to; that he wants to change, but fights against it." 

Αυτός ο ορισμός αναγνωρίζει την συμβολή (συνειδητή ή μη) της θεραπευομενης στα βάσανα της, ενώ αξιώνει τις δυνατότητες της για αληθινή αλλαγή.   

Ένας χρήσιμος και περισσότερο ευθύς ορισμός της ενόρασης έρχεται από τους Messer και McWilliams. 

“Ενόραση είναι η ανάπτυξη νέας κατανόησης από τη μεριά του θεραπευόμενου σχετικά με τα ζητήματα που παρουσιάζει στη θεραπεία.” 

Κοινώς, ένας από τους στόχους της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας είναι να καταλάβουμε τι μας συνέβη, τι συνεχίζει να μας συμβαίνει αλλά και πως εμείς οι ίδιοι το επιτρέπουμε.  

Αλλαγή του χαρακτήρα / της προσωπικότητας

Ως χαρακτηριολογικη αλλαγή συνήθως αναφερόμαστε στην μεταβολή των δυσπροσαρμοστικων μοτίβων της προσωπικότητας ή (μιλώντας περισσότερο ψυχαναλυτικά) στην τροποποίηση της ψυχικής δομής του ατόμου σε ευρεία κλίμακα. Με πιο απλά λόγια, μιλάμε για αλλαγή των συμπεριφορών εκείνων που κάνουν τη ζωή του ατόμου (και των γύρων του) δύσκολη. 

Το αποτέλεσμα βέβαια μιας αλλαγής στον χαρακτήρα ποικίλει. Αν μιλάμε για άτομα που ταλαιπωρούνται από κάποια διαταραχή της προσωπικότητας, τότε η μείωση (ιδανικά εξάλειψη) των συμπτωμάτων είναι μια πολύ καλή ένδειξη ότι ο θεραπευτικός στόχος έχει επιτευχθεί. Εάν πάλι, μιλάμε για αλλαγή της συνολικής οργάνωσης της προσωπικότητας, τότε ως στόχος θα μπορούσε να οριστεί η μετάβαση σε μια περισσότερο λειτουργική οργάνωση, όπως για παράδειγμα από μια υψηλά οριακή οργάνωση σε μια χαμηλότερη.  

Αξίζει βέβαια να σημειωθεί πως η γραμμή που χωρίζει τα χαρακτηριστικά μιας προσωπικότητας από τα συμπτώματα μιας ψυχικής διαταραχής δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτη και συχνά είναι πολύ λεπτή. 

Αποδοχή εκείνων που δεν μπορούν να αλλάξουν

Αυτός ο στόχος αναφέρεται σε εκείνα με τα οποία κατα πάσα πιθανότητα διαφωνούμε σχετικά με τα δεδομένα της ύπαρξης μας. Για παράδειγμα, γεννηθήκαμε σε έναν κόσμο, μια χώρα, μια εποχή, μια οικογένεια, ένα σώμα κλπ που δεν επιλέξαμε. Αυτά καθώς και αλλά αυθαίρετα δεδομένα συνιστούν μια πλευρά της ύπαρξης μας που είναι ακλόνητη. Αυτή την κατάσταση ο Heidegger την ονόμασε “ερριμμενότητα” (ριχνόμαστε σε έναν κόσμο γεμάτο προκαθορισμένα νοήματα και παραμέτρους).

Πολλά από τα δεδομένα της ζωής είναι απαράλλαχτα, και αρκετά από αυτά δεν μας γεμίζουν χαρά. Λίγοι άνθρωποι ικανοποιούνται στην σκέψη πως κάποτε θα πεθάνουν. Εξίσου δύσκολο είναι δεχτεί κανείς μια οριστική αλλαγή σε μια κατάσταση (πχ αναπηρία), ένα αναλλοίωτο γεγονός ζωής (πχ σεξουαλική επίθεση) ή ακόμα και την απώλεια ενός αγαπημένου (μέσα από το θάνατο ή τον χωρισμό). Όλα αυτά δεν είναι ευχάριστο να τα αντικρίζει κανείς, αυτό όμως δεν ακυρώνει το γεγονός πως δεν μπορούν να αλλάξουν. Η αναγνώριση και η αποδοχή αυτών των καταστάσεων είναι βασικό κομμάτι μιας υγιούς ανθρώπινης ζωής. Ακόμα και αν κάποια πράγματα δεν μπορούν να αλλάξουν, η ικανότητα μας για προσαρμογή είναι μεγαλύτερη από όσο φανταζόμαστε. Και αυτό είναι ένα σημαντικό μάθημα.

Η Σκιά μας

Σημαντικό κεφάλαιο σε εκείνα που δεν μπορούν να αλλάξουν είναι η αποδοχή εκείνης της ψυχικής κατάστασης που ο Carl Jung ονόμασε Σκιά.        

Η Σκιά μας είναι η σκοτεινή πλευρά μας. Κάθε άνθρωπος έχει την σκοτεινή πλευρά του. Ακριβώς όπως κάθε άνθρωπος έχει την δυνατότητα για μεγάλη αγάπη, σπουδαία δημιουργία και ομορφιά, αντίστοιχα έχει την δυνατότητα για άσβεστο μίσος, ασχήμια και καταστροφή. Για τον Jung την Σκιά μας δεν μπορούμε απλώς να την αγνοήσουμε αλλά χρειάζεται να την αντιμετωπίσουμε και να την ενσωματώσουμε ως κομμάτι του αυθεντικού εαυτού μας. Η αποτυχία να κάνουμε τη Σκιά μας φίλη μας σημαίνει πως εκείνη θα συνεχίζει να δρα έξω από την συνείδηση μας και να καταστρέφει τις σχέσεις μας και τις πιθανότητες μας για μια καλή ζωή.

Βελτιωμένη ικανότητα προσαρμογής

Για κάποια ζητήματα, η αποδοχή δεν είναι ο βέλτιστος θεραπευτικός στόχος. Κάποια προβλήματα δεν απαιτούν αποδοχή, παραίτηση ή υπερνίκηση αλλά προσαρμογή. Ως προσαρμογή ορίζουμε την διαδικασία της ικανοποίησης των αναγκών μας και των επιθυμιών μας στο πλαίσιο των περιορισμών που μας έχουν επιβληθεί από τον έξω κόσμο. Αυτό γίνεται αλλάζοντας τον εαυτό μας ώστε να προσαρμοστεί καλύτερα στο περιβάλλον μας ή αλλάζοντας το περιβάλλον μας ώστε να προσαρμοστεί καλύτερα σε εμάς. 

Πολλοί είναι εκείνοι που δυσκολεύονται στην προσαρμογή στον υποκειμενικό τους κόσμο. Άλλοι, δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις που ο κόσμος τους τους έχει επιβάλλει. Σημαντικό κομμάτι της θεραπείας είναι όχι μόνο η ενίσχυση του θεραπευόμενου στην προσπάθεια προσαρμογής αλλά και η επεξεργασία του ερωτήματος για το αν όντως επιθυμεί την προσαρμογή. 

Αυξημένη αίσθηση προσωπικού νοήματος και σκοπού στη ζωή

Πολλοί άνθρωποι ξεκινούν ένα ψυχοθεραπευτικό ταξίδι όχι επειδή θέλουν να ανακουφίσουν κάποια συμπτώματα ή να βελτιώσουν τις σχέσεις τους, αλλά επειδή νιώθουν χαμένοι. Κάτι λείπει. Μπορεί να μην γνωρίζουν καν τι είναι μα βιώνουν μια ανησυχητική αίσθηση κενού. Αυτή η αίσθηση μπορεί να είναι η απουσία ενός προσωπικού σκοπού στη ζωή ή ενός προσωπικού νοήματος στη ζωή, ή και καμία φορά η θολή και ανησυχητική αίσθηση πως σπαταλούν τον περιορισμένο χρόνο που έχουν στη ζωή τους.

Η έλλειψη νοήματος μπορεί να χρωματίσει όλες τις εμπειρίες μας και να κάνει τη ζωή να μοιάζει αβάσταχτη. Ταυτόχρονα, η παρουσία του μπορεί να είναι ισχυρός προστάτης και πυξίδα στις συμπληγάδες της ζωής. Μια αίσθηση προσωπικού νοήματος μπορεί να ενισχύσει τον άνθρωπο στο να βρει τον δρόμο του μέσα από τις πιο δύσκολες καταστάσεις. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Victor Frankl στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. 

Όπως έλεγε και ο Nietzsche “αν έχεις μια αίσθηση του ‘γιατί’ στη ζωή τότε μπορείς να αντέξεις σχεδόν κάθε ‘πώς’”.  Πολλοί άνθρωποι που έρχονται για θεραπεία στερούνται αυτό το ‘γιατί’. Ίσως έχουν ζήσει τις ζωές τους με τρόπους όπου αγνόησαν τις ανάγκες τους και παραμελήσαν τους εαυτούς τους στο βωμό του να ακολουθήσουν ένα μονοπάτι που επιλέχθηκε για εκείνους από τρίτους. Άλλοι, καταφέρνουν να κάνουν τους στόχους τους πραγματικότητα και βρίσκουν πως παραμένουν ανικανοποίητοι. Για άλλους, οι φόβοι τους τους κρατάνε αλυσοδεμένους στη ζώνη της βολικής ασφαλείας τους με αποτέλεσμα να χάνουν σημαντικές ευκαιρίες για ικανοποίηση στη ζωή. Στο τώρα, βρίσκουν τους εαυτούς τους πικρά μετανιωμένους και γεμάτους τρόμο για το μέλλον.   

Δεν υπάρχει κάποιο προκαθορισμένο εγχειρίδιο ζωής. Κάθε άτομο που σαλπάρει στο θεραπευτικό ταξίδι καλείται να γράψει το δικό του εγχειρίδιο με τη βοήθεια του θεραπευτή. Μέσα στη συνεδρία, παρέχεται αρκετός χώρος (και σιωπή) ώστε να ευδοκιμήσει η εξερεύνηση των ζητημάτων εκείνων που ο καθένας μας αποφεύγει. 

Ο θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει τη θεραπευόμενη να γίνει το άτομο που επιθυμεί να είναι (μέσα στα όρια της λογικής και τους περιορισμούς της πραγματικότητας πάντα), μέσα από την καλύτερη διατύπωση και διευκρίνιση των εκκολαπτόμενων επιθυμιών, αξιών και ελπίδων της.                  

Αυτονομία από τον θεραπευτή 

Στο τέλος της λίστας αλλά κατέχοντας ίση σημασία με τα υπόλοιπα είναι το τελικό καθήκον κάθε θεραπευτή να καθιστά τον εαυτό του παρωχημένο. Μια επιτυχημένη θεραπευτική εργασία μοιραία καταλήγει στην απώλεια της θεραπευτικής σχέσης και για τα δυο εμπλεκόμενα άτομα. Αυτή είναι άλλη μια απαράλλαχτη πραγματικότητα που χρειάζεται να γίνει αποδεχτή. Σύμφωνα με την θεωρία των αντικειμενότροπων σχέσεων,  κομμάτια των σημαντικών άλλων ενσωματώνονται και ζουν μέσα μας, διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα μας και τις συμπεριφορές μας. Έτσι, κατα μια έννοια πάντα θα κουβαλάμε τους θεραπευτές μας μέσα μας. Κάτι το οποίο συμβαδίζει με έναν γενικότερο μετα-στόχο της ψυχοδυναμικής ψυχοθεραπείας ο οποίος είναι η όλο και αυξημένη ανάπτυξη της ικανότητας του θεραπευόμενου για αυτο-ανάλυση (αναστοχασμό) και αυτονομία.